(مطالعه موردی: روستای مرغملک شهرستان شهرکرد)
مقدمه
- امروزه کشور ایران با پدیده خشکسالی مواجه شده است که این موضوع برای مدت طولانی نیز در ایران حاکم خواهد ماند، در واقع خشکی زمانی در یک منطقه حکم فرما می شود که سالیان متمادی خشکسالی در آن منطقه رخ دهد. در برخی استان ها مانند چهارمحال و بختیاری، اصفهان، خوزستان و … کمبود آب به یک بحران اجتماعی تبدیل شده است [۵] .
- خشکسالی های اخیر و عدم برنامه ریزی و مدیریت مناسب درسال های گذشته درخصوص بهره برداری از آب های سطحی و همچنین اصرار بر توسعه کمی بخش کشاورزی در استان چهارمحال و بختیاری نیز همانند بسیاری از مناطق کشور سبب افزایش برداشت های مضاعف و بی رویه از منابع آبی زیرزمینی شده است. این برداشت های بی رویه و غیر اصولی تا جایی ادامه پیدا کرده که دیگر آن میزان تغذیه آبخوان ها از طریق نفوذ نزولات جوی جوابگوی برداشت ها نبوده و هر ساله سطح آب های زیرزمینی با افت شدیدتر و نهایتاً دشت های منطقه با خطر جدی پدیده فرونشست زمین مواجه شده اند. درحال حاضر چهار آبخوان پر اهمیت بروجن، سفیددشت، خانمیرزا و شهرکرد ممنوعه بحرانی اعلام شده اند. با توجه به وضعیت نامناسب دشت های استان چهارمحال و بختیاری با انجام تحقیقات گسترده، نتایج حاکی از آن است که تراکم زیاد چاه های آبیاری در منطقه و برداشت های بی رویه، کاهش بارش های سالیانه، ضخامت زیاد آبرفت دشت، الگوی کشت نامناسب، عدم اطلاع رسانی و آگاهی کشاورزان، عدم سرمایه گذاری بر روی صنعت و اشتغال زایی جوانان سبب گردیده سطح آب زیرزمینی به میزان قابل توجهی افت پیدا کرده و منجر به نشست سطح زمین و آسیب های جدی به ساختمان های مسکونی، چاه های آبیاری، جاده ها و غیره شده که به نوعی از لحاظ اجتماعی و اقتصادی معضلات عدیده ای را ایجاد نموده است [۱] .
- پدیده فرونشت زمین در سالهای اخیر به یکی از مخاطرات طبیعی برای چهارمحال و بختیاری تبدیل شده است، کاهش چشمگیر نزولات جوی و برداشت های بی رویه سبب تشدید این پدیده شده است.
موقعیت روستا
- مرغملک، روستایی از توابع شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری است که در ۵۵ کیلومتری شهرکرد و در ارتفاع ۲۴۱۵ متری و ۳۶۵ متر بالاتر از آن قرار دارد. یکی از علت های نامگذاری این مکان وجود مرغزارهای بکر و مخملی است. این روستا در بخش لاران دهستان مرغملک قرار داشته و بر اساس سرشماری سال۱۳۸۵ جمعیت آن ۲۲۳۶ نفر ( ۵۶۴ خانوار) بوده است [۷].
فرونشست روستای مرغملک
- پدیده فرونشست در بخشی از خیابان مسجد امام حسین (ع) در روستای مرغملک استان چهارمحال و بختیاری رخ داده است. این حادثه خسارات جانی در پی نداشته است اما تاکنون علت اصلی این فرونشست مشخص نیست. گفتنی است این فرونشست بیش از ۲ متر بوده است[۲].
عوامل دخیل در فرونشست زمین
- فروچاله ها در مناطقی رخ می دهند که کانی های انحلال پذیر وجود داشته باشد و در بخش زاگرس از جمله چهارمحال و بختیاری کارست ها به وفور مشاهده می شوند. ممکن است در استان تشکیلات زمین شناسی آهکی، رودخانه های زیرزمینی با غارهایی انباشته از آب وجود داشته باشد؛ چنانکه اخیراً گزارشاتی مبنی بر وجود ذخیره آبی بزرگ در کارست ها (خوردگی و انحلال توده سنگهای کربناته) منتشر شده است.
- همچنین هنگام تخلیه آب های زیرزمینی، آب کارست ها و آب دارای یون های کلسیم و منیزیم از منطقه خارج می شود، به علاوه وجود مقادیری CO۲ هنگام بارش، باران را اسیدی می کند.
- گرم شدن زمین، کاهش بارندگی ها و مصرف آب زیرزمینی از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین بوده و گزارش های علمی همبستگی بسیار بالا و مثبت ارتباطی میان گرم شدن زمین و ایجاد فروچاله ها را نشان می دهد.
- در دشت هایی که آب کافی برای کشاورزی وجود ندارد، وجود چاه موجب کاهش آب زیرزمینی و زهکشی در کارست ها و لایه های رسی زمین می شود و در آینده استان چهارمحال و بختیاری با خطر فروچاله و نشست زمین مواجه می شود.
- میزان پمپاژ آب از چاه ها، همبستگی بسیار بالا و معناداری با ایجاد فروچاله و نشست زمین دارند که در کشور ما این وضعیت مضاعف است.
- فرونشست فونداسیون ساختمان در دشتها، کج و معوج شدن درختان در دشتها، ترک خوردگی ساختمانها، قرارگرفتن ساختمان های روستایی یا شهری روی دشتها، باز و بسته شدن تدریجی پنجره ها به صورت ناخودآگاه از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین می باشند[۳].
خشکسالی و بحران فرونشست زمین در چهارمحال و بختیاری
خشکسالی پدیدهای است که پیامدهای ناگواری با خود به همراه دارد که یکی از این پیامدهای مخرب، فرونشست زمین است. بنا به تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است، از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علت های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد.
- فرونشست زمین پدیده ای است که در اثر خالی شدن آب بافت های متراکم و لایه های زیرین سطح زمین رخ میدهد و در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به طور ناگهانی فرو می نشیند.
- سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال میرسد که در اکثر دشت ها و آبخوان های ایران رخ داده و در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.
- فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب های زیرزمینی بوده و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت ها به کانون های گرد و غبار است.
- به گفته کارشناسان، این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف هایی در زمین شده و بر روی الگوی جریان های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آبهای زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق اثرگذار است.
- زمانی که آب سفره زیرزمینی مصرف شود به دلیل بار خاک موجود در سطح بالایی سفره منافذ مسدود می شود، در نتیجه زمین نشست می کند، اما معضل مهم تر این است که به دلیل مسدود شدن حفره ها حتی در صورت وقوع بارندگی و هدایت آب به سمت این سفره از طریق عملیات آبخیزداری امکان احیای سفره آب زیرزمینی وجود ندارد. بنابراین باید ضمن جلوگیری از برداشت بی رویه آب سفره های زیرزمینی قبل از مرگ کامل سفره های زیرزمینی به دلیل مسدود شدن حفره ها، نسبت به احیای آن ها اقدام کنیم[۳].
- در سال های اخیر به سبب تغییرات اقلیمی و تغییر بارش ها از برف به باران، آبخوان های چهارمحال و بختیاری نه تنها تغذیه نشد بلکه به سبب برداشت های بی رویه، با افت شدید آب مواجه شده است، به نحوی که منابع آب موجود در دشت های این استان به مرز بحران رسیده و بر اساس اعلام آب منطقه ای استان، چهار دشت استان ممنوعه بحرانی اعلام و پدیده فرونشست دشت ها که از سال های گذشته در چهارمحال و بختیاری شکل گرفته، به سرعت در حال پیشروی است[۳].
برداشت بی رویه آب از دشت ها
- دشت های این استان به سبب تغییر اقلیم و تبدیل بارش ها از برف به باران در۱۰ سال متوالی نه تنها تغذیه نشده، بلکه با برداشت های بی رویه آب از دشت ها روز به روز سطح ایستایی آنها کاهش داشت.
- از تعداد ۱۰ دشت در استان، شش دشت ممنوعه و چهار دشت – دشت های شهرکرد، سفید دشت، جوانمردی و بروجن – فرادنبه به ممنوعه بحرانی تبدیل شده که به طور مستمر درگیر فرونشست زمین و افت سطح ایستایی شده است.
- رخداد پدیده فرونشست، کاهش حجم مخزن، روند مستمر افت سطح ایستایی و کیفیت نامطلوب آب از مهمترین عوامل بحرانی شدن وضعیت این چهار دشت بیان می شود.
- بیشترین فرونشست دشت های استان مربوط به دشت خانمیرزا است. هم اکنون این دشت با۷۰ سانتیمتر فرونشست، حاصل برداشت بی رویه آب با ۷۵ میلیون مترمکعب کسری مخزن آب است.
- با توجه به اینکه ضخامت آبرفتی استان کم و این فرونشست ها برای آبخوان ها زیانبار است؛ بنابراین اگر چاره ای اندیشیده نشود تا چندین سال آینده ذخایر آب زیرزمینی به پایان می رسد و با مشکلات شدید آبی مواجه خواهیم شد.
- متأسفانه ذخایر آب زیرزمینی روند کاهشی را طی می کند، به طوری که کسری مخازن آب زیرزمینی استان بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب است و باید به منظور کنترل و جلوگیری از فرونشست زمین به ویژه در اطراف دشت ها، سطح ایستایی آنها افزایش یابد [۳].
- فرونشست ۵۶ سانتیمتری زمین در دشت شهرکرد مستمر بوده و تاکنون حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن دارد و از سال ۷۳ تاکنون حدود ۲۰ متر افت سطح ایستابی دارد و متاسفانه شاهد فرونشست در نقاط مختلف دشت هستیم. این درحالی است که ضخامت متوسط دشت ۶۰ متر است؛ پس نرخ فرونشست از نرخ بحرانی بیشتر است.
- متأسفانه کیفیت آب دست خوش تغییر شده و روز به روز کاهش می یابد. زیرا هر دشتی در گذشته در گودترین نقطه خود یک رودخانه داشت که آبخوان آن را تغذیه می کرد، این خروجی باعث می شد اگر آلودگی در آب باشد خارج شده و از نظر کیفی آب آسیب نمی دید.
- همچنین دشت سفید دشت نیز با کاهش ۲۳ متری آب و سایر دشت ها از جمله کیار، گندمان – بلداجی، لردگان و مالخلیفه با کسری چند متری مخزن آب مواجه و فرونشست در این دشت ها هم آغاز شده و درحال پیشروی است [۳].
گسترش پدیده فرونشست زمین در چهارمحال و بختیاری
- بحران پدیده فرونشست زمین در استان در حال گسترش است که در صورت انجام نشدن اقدامات پیشگیرانه، با صرف هزینه های بسیار بالا، غیر قابل کنترل و جبران خواهد شد.
- طبق گزارش شرکت آب منطقه ای استان و در حالی که اتحادیه اروپا، نشست چهار میلیمتری سالانه زمین را بحران اعلام کرد، دشت شهرکرد ۵۶ سانتیمتر و دشت خانمیرزا بیش از۷۰ سانتیمتر نشست داشته است.
- منابع طبیعی و آبخیزداری استان برای احیای دشت ها در سه بخش بیولوژیک – ارتفاعات با ایجاد پوشش گیاهی- بیومکانیک – دامنه ها با چاله های فصلی – پایین دست با اقدامات سازه ای مثل سدهای خاکی در بالادست حوزه ها فعالیت می کند.
- یکی از کارهای منابع طبیعی طی سال های اخیر هدایت روان آب های شهرکرد به دشت شهرکرد است.
- همچنین کشاورزان باید از کشت برخی گونه های زراعی آب بر در مناطق مواجه با کم آبی در استان در شرایط کنونی خودداری کنند.
- به دلیل دامپرور بودن استان و نیاز غذایی و دامی برخی محصولات آب بر نظیر ذرت، نمی توان کشت آنها را محدود یا ممنوع کرد، اما برنامه ریزی ها باید بر مبنای کاهش مصرف یا مصرف بهینه آب صورت گیرد. [۳].
- ارائه برنامه کشت، ترویج کشت ارقامی که نیاز آبی کمتری دارد، کشت نشایی محصولات آب بر نظیر سبزی و صیفی، استفاده از آبیاری تیپ برای کاهش راندمان آبیاری، بهره مندی ازکشت های متراکم دو ردیف روی یک پشته، افزایش ماده عالی خاک، ایجاد کشت های حفاظتی از برنامه های جهاد کشاورزی در همین راستا است [۳].
باید کشاورزی در برخی نقاط استان متوقف شود
ستاد بحران استان، سازمان برنامه و بودجه و استانداری به عنوان تصمیم گیران استانی باید موضوع فرونشست زمین را بررسی کنند، مسائل چاه های غیر مجاز را جدی بگیرند، همچنین با چنین وضعیتی باید کشاورزی در برخی نقاط استان متوقف شود.
متاسفانه در بخش کشاورزی ایران به دلیل شرایط خاص آب و هوایی، مقدار متوسط آب مصرف شده برای تولید یک کیلوگرم محصول از تمامی نقاط دنیا بیشتر است، متوسط جهانی آب مصرفی برای تولید یک کیلوگرم گندم تقریبا ۰/۶ تا ۰/۹ مترمکعب است در حالی که در ایران حدود ۱/۶ مترمکعب آب مصرف میشود تا یک کیلوگرم گندم تولید شود.
- طبق آمارهای سرپرست شرکت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری، هم اکنون بیش از۹۰ درصد آب مصرفی در این استان از آب های زیرزمینی تأمین می شود که اگر بتوان مصرف آب در استان را بهینه کرد و در کنار آن با مهار آب های جاری بتوان بخشی از نیازهای آبی این استان را تأمین کرد، می توان به احیای بخشی از دشت های ممنوعه استان امیدوار بود.
- نصب کنتورهای هوشمند راهکار مؤثری برای مشخص کردن میزان آب برداشتی از چاه ها می باشد. از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶حدود ۸۱۵ کنتور هوشمند بر روی چاه های استان نصب شده است تا میزان واقعی برداشت آب را مشخص کند، اما شرکت توزیع نیروی برق استان از سال ۹۷ با ادعای کنترل برق مصرفی چاه ها از طریق برقدار کردن آنها، اقدام به جمع آوری کنتورهای هوشمند کرد، که با این اقدام نمی توان میزان برداشت و حجم آب چاه ها را کنترل کرد.
- سه هزار و ۴۳۱ حلقه چاه دارای بهره برداری در استان فعال است که از این تعداد دو هزار و ۸۲۳ حلقه تأمین کننده آب کشاورزی، ۳۸۷ حلقه تأمین کننده آب صنعت و ۲۲۱ حلقه آب شرب مورد نیاز در استان چهارمحال و بختیاری را تأمین میکند.
- امروز دشت هایی که شکاف برداشته یا در آن فروچاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی حاصلی است که در۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به دشت ها تحمیل کردیم و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است [۳].
به عنوان راهکار دراز مدت بر مبنای تجربه سایر کشورها چارهای جز اصلاح روش های مدیریت منابع آب وجود ندارد و تا زمان باقی است باید به سوی آن حرکت کرد.
فرونشست زمین در مرغملک چهارمحال و بختیاری دارای ارزش میراث فرهنگی
- محل فرونشست زمین در مرغملک شهرستان شهرکرد ارزش میراث فرهنگی دارد.
- سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان با اشاره به فرونشست اخیر زمین در روستای مرغملک از توابع شهرستان شهرکرد گفت: این محل ثبت ملی نیست، اما بعنوان یک ” کنده دستساز ” دارای ارزش میراث فرهنگی است.
- پیرو گزارش های مردمی مبنی بر پیدا شدن سازه زیرزمینی در یکی از معابر روستای مرغملک از محل یاد شده بازدید و کارشناسی شد. بر اساس مشاهدات و بررسی های انجام شده این فضاهای زیرزمینی که در اغلب نقاط چهارمحال و بختیاری به کنده معروف هستند در زیر بافت مسکونی قدیمی تعداد زیادی از روستاهای شهرستان شهرکرد موجود است. این سازه ها بصورت فضاهای اتاقک مانندی بطور متصل به هم یا منفرد به منظور سکونت اضطراری، نگهداری دام و همچنین مخفیگاه برای مواقع خطر در صخره های به نسبت سست، زیرزمین، معابر و منازل مسکونی کنده می شده اند. راه بسیاری از این فضاها به مرور پُر شده و دوباره به صورت تصادفی و یا در اثر فرونشست زمین آشکار می شوند. ساخت و کارکرد این سازه ها در زیر بافت روستاها از نظر مطالعه تاریخ معماری منطقه چهارمحال و بختیاری دارای ارزش و اهمیت بسیاری است که نمونه های با ارزشی از این نوع تاکنون شناسایی و در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده اند. استفاده از این نوع سازه از دوران اشکانی تا نیم قرن اخیر در ایران گزارش شده است. نمونه آشکار شده در روستای مرغملک براساس مطالعات اولیه به قرون متاخر اسلامی تعلق داشته و احتمال دارد تا همین اواخر مورد استفاده بوده باشد [۴].
اهمیت فرونشست از دیدگاه مخاطرات زمینشناسی زیست محیطی
- سازوکاری که در رابطه با چاله ها و فروریزش ها عمل می کند لزوماً با راهکار فرونشست یکسان نیست و در جزئیات با هم متفاوت و در کلیات شباهت دارند.
- تغییر اقلیم ها زمانبر است و یکی از پیامدهای سوء مدیریت مسئله آب و کاهش آب فرونشست زمین است و اتفاقی که در زیر زمین می افتد سال ها طول می کشد که در سطح زمین رخ دهد.
- مطالعات دشت های مهم به لحاظ فرونشست و عامل ها انجام شده اما به عنوان سرطان زمین که از آن یاد می شود در کنار مخاطرات دیگر و زمینلرزه خاموش که فشردگی و مرگ آبخوان به همراه دارد، حساسیت آن بالاتر است و سازه ها را در معرض خطر قرار می دهد.
- با وجود مطالعه ۲۰ ساله این موضوع در ادبیات اداری و رسمی کشور، درک مناسبی از فرونشست زمین وجود ندارد. این موضوع عاملی برای تأخیر و دست دست کردن چاره اندیشی و اقدام عملی بوده که فرصت ها را باید مغتنم شمرد.
- فرونشست امروزه به سطح زمین هجرت کرده و نرخ آن در زیر زمین کمتر شده است زیرا آبی دیگر باقی نمانده است. در حال حاضر مدیریت آب و منابع آبی و در آینده مدیریت مخاطرات فرونشست مطرح است. این امر با مدیریت منابع آبی باید بررسی شود [۶].
منابع
- ۱- سجادی، علیرضا و کریمی، صفر و میراثی، محمدحسین،۱۳۹۳، بررسی مقدماتی پدیده فرونشست زمین و افت سطح آب زیرزمینی در دشت های استان چهارمحال و بختیاری، اولین کنفرانس سراسری توسعه محوری مهندسی عمران، معماری، برق و مکانیک ایران،گرگانhttps://civilica.com/doc/325917
- ۲- سایت خبرگزاری ایرنا https://www.irna.ir
- ۳- سایت خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان https://www.yjc.news/fa/news
- ۴- سایت خبرگزاری ایانا https://www.na.irai
- ۵- سایت خبرگزاری تسنیم https://www.comtasnimnews
- ۶- سایت خبرگزاری مهر https://www.mehrnews.com
- ۷- درگاه ملی آمار ایران
دیدگاه‌ها